دکتر محمدعلی محققی

سیاست‌های  امنیت غذایی  و تغذیه  در جهان و ایران: با نگاهی به تأثیر

چالش‌های همه گیری کووید – ۱۹

دکتر حمید بهلولی*

*نویسنده مسئول: استاد مدعو سیاست‌گذاری عمومی دانشگاه تهران

چکیده

زمینه و هدف: در دوران همه‌گیری کووید-۱۹ امنیت غذایی بخصوص در کشورهای درحال توسعه کاهش یافته است و آثار سوء آن بر سلامت مردم این کشورها نمودار شده است. هدف این مقاله جلب توجه سیاست‌گذاران و دست اندرکاران برای درک واقعیت‌های زمینی- زیستی و مخاطرات رو به تزاید ناامنی غذایی خصوصا در دوره همه‌گیری بر سلامت و امنیت ملی در جهت اقدام مناسب است. در این نوشتار به نقش حکمرانی و سطوح مختلف سیاست‌گذاری در ارتقای امنیت غذایی پرداخته می‌شود.

روش: این مقاله با روش بررسی "ادبیات محدوده مورد نظر[۱]"  و برداشت آزاد [۲] از مستندات علمی  و گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی به همراه تلخیص و ترجمه و تحلیل تهیه شده است.

یافته‌ها: عوامل مؤثر بر ناامنی غذایی مانند چالش‌های زیست محیطی، سیاسی، اجتماعی، رشد جمعیت و همه‌گیری کووید-۱۹ در روند جهانی امنیت غذایی معرفی شده است. مسایل مبتلابه کشورهای در حال توسعه در موضوع امنیت غذایی بحث شده و سیاست‌های راهبردی توسعه امنیت غذایی در کشورتحلیل شده است.  

نتیجه گیری: جهان به سمت ناامنی غذایی بیشتر در حرکت است و همه‌گیری کووید ۱۹ این روند را تشدید کرده است. کشورهای در حال توسعه با ریسک ناامنی غذایی بیشتری در آینده مواجه خواهند شد. امنیت سلامت نیازمند امنیت غذایی است و به منظور دستیابی به امنیت غذایی به هم افزایی و انسجام بیشتر در تدوین و اجرای سیاست‌ها در بخش‌های مختلف نیاز است که توسط سرمایه‌گذاری‌های استراتژیک بیشتری از دو بخش دولتی و خصوصی باید پشتیبانی شود. پیش نیاز امنیت غذایی، امنیت آب است و کشور ما در جهت عبور از بحران‌ها و تأمین حکمرانی امنیت غذایی و امنیت آب و امنیت سلامت نیازمند درک عمیق امنیت همبسته سیستمیک و ایجاد انسجام سیاستی است.

کلیدواژه‌ها: امنیت غذایی، امنیت همبسته، کشورهای در حال توسعه،  ایران، تغذیه، کووید-۱۹

1. مقدمه

تقویت سطح امنیت غذایی کشور با سطح امنیت حکمرانی عمومی در ارتباط بوده و نیازمند سیاستگذاری دقیق و علمی آگاه از شواهد و مدیریت حکیمانه و دانش مدارانه است و هر گونه غفلت از آن می‌تواند موجب بحران‌های فراگیر باشد. حکمرانی امنیت غذایی به تأمین و حراست از حاکمیت غذا یعنی حق مردم برای دسترسی به غذای سالم و مناسب از نظر فرهنگی و تولید شده از طریق روش‌های اکولوژیکی سالم و پایدار قابل  تعریف توسط سیستم‌های غذایی و کشاورزی بومی و محلی است. حقی که با مردمسالاری و حقوق بشر در ارتباط دوسویه است.

همزمانی عدم امنیت غذایی بایسته و سوء تغذیه  و بحران  بیماری کووید - ۱۹  در همه کشورهای مبتلابه دارای اثرات هم افزاینده می‌باشد. یکی از آثار شکننده بیماری کووید – ۱۹ در دنیا و خصوصا کشورهای آلوده به ویروس کرونا در حوزه تغذیه و امنیت غذایی است که بصورت مستقیم از طریق آثار زیستی و کاهش سیستم ایمنی بدن و عوارض ناتوان کننده بیماری و تغییر چرخه زندگی و کاهش فعالیت بدنی  بدلیل خانه نشینی و بصورت غیر مستقیم از طریق رکود اقتصادی و کاهش معیشت، کاهش تولید یا افزایش قیمت مواد غذایی مغذی موجب آثار سوء کاهش امنیت غذایی و شکاف تغذیه‌ای و در نهایت کاهش سطح سلامتی  می‌شود و میان این دو رابطه چرخه معیوب برقرار است(۱).

اگر چه بررسی این عوارض و آثار در کشورهای توسعه یافته مورد توجه است متاسفانه در کشورهای در حال توسعه مورد غفلت واقع می‌شود. امنیت غذایی در کشورهای در حال توسعه نقطه ورود به موضوع پیچیده و چالش برانگیزی است که با حوزه‌های دانشی بسیاری چون "علوم سیاسی و سیاستگذاری، اقتصاد، مطالعات کشاورزی و سیاست‌های بهداشت و درمان و در هر چهار سطح سیاست‌گذاری کلان. بینابینی. تصمیم و ارایه ارتباط دارد. هدف این مقاله جلب توجه سیاست‌گذاران و دست اندرکاران برای درک واقعیت‌های زمینی- زیستی و مخاطرات رو به تزاید ناامنی غذایی خصوصا در دوره همه‌گیری بر سلامت و امنیت ملی در جهت سیاست‌گذاری و اقدام مناسب است. در این مقاله به نقش حکمرانی امنیت غذایی بخصوص در دوران همه‌گیری کووید-۱۹ پرداخته می‌شود.

2. روش

این مقاله با بررسی متون و اسناد به روش "ادبیات حیطه نظر[۳]"  و برداشت آزاد [۴] به همراه تلخیص و ترجمه گزارش مشترک  امنیت غذایی و تغذیه که توسط فائو و با مشارکت بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی چون سازمان جهانی بهداشت  درسال۲۰۰۰ و سال ۲۰۲۱ و همچنین گزارش جهانی امنیت غذایی که توسط شبکه سازمان‌های بین‌الملل در سال ۲۰۰۰ منتشر شده است و همچنین کتاب‌های معتبر در ادبیات جهانی امنیت غذایی بالخصوص در کشورهای در حال توسعه و خاورمیانه، و مقالات منتشره مرتبط، روی موضوع اهمیت حکمرانی امنیت غذایی برای کشور و ارتباط چرخه‌ای آن با بیماری کووید -۱۹  تاکید می‌کند.

3. تحلیل وضعیت جهانی از منظر امنیت غذایی

آنچه در دنیای امروز مشهود و مورد تاکید است امنیت هم پیوست  (Security Nexus) مابین آب و انرژی و زمین (شامل محیط زیست و همه محصولات کشاورزی) است که در یک مدار پایین تر می‌توان آن را به امنیت هم پیوست آب و غذا و انرژی تقلیل داد.  چنانچه از مطالعات بر می‌آید دلیل کاهش امنیت غذایی در کشورهای در حال توسعه و در بسیاری از موارد بدلیل کاهش و ناپایداری امنیت آب و انرژی بوده است. باید تاکید کرد که امنیت غذایی تنها همراه با امنیت آب قابل دستیابی است و ایجاد امنیت غذایی نیازمند ایجاد امنیت آب است. مطالعه ای که اوکومو و همکاران در سال ۲۰۲۱ در افریقا انجام داده‌اند گزارش مصرف بیش از حد آب‌های شیرین منطقه برای مصارف کشاورزی و خطر شکستن امنیت  همبسته اب و غذا و انرژی را گزارش کرده است که تقریبا مشابه وضعیت کشور ما است. اوکومو تاکید می‌کند که "این مطالعه نیاز فوری به یک رویکرد جامع را برای مهار پیوند امنیتی جنگل-آب-غذا-انرژی برای تحقق اهداف توسعه پایدار نشان می‌دهد" (Okumu et al.‎ ۲۰۲۱).

برآوردهای گزارش سال ۲۰۱۹ فائو نشان می‌دهد که چشم انداز ریشه کنی گرسنگی تا سال ۲۰۳۰ مطابق سند توسعه پایدار سال ۲۰۱۵  سازمان ملل نه تنها دور از انتظار است؛ بلکه روند گرسنگی در جهان رو به تزاید است و اگر چه در سال ۲۰۰۰ نزدیک به ۶۹۰ میلیون نفر، یا ۸.۹ درصد از جمعیت جهان گرسنه بودند ودر هر سال ۱۰ میلیون نفر به ان اضافه می‌شوند و البته تعداد افرادی که تحت تأثیر ناامنی شدید غذایی قرار دارند که اقدام دیگری برای تقریب گرسنگی است، نیز روند صعودی را نشان می‌دهد. بر حسب داده‌های تازه در دسترس، تعداد افراد تحت تأثیر گرسنگی در سطح جهان از سال ۲۰۱۴ به آرامی در حال افزایش است.‎ (FAO ۲۰۱۹)  در سال ۲۰۱۹، نزدیک به ۷۵۰ میلیون نفر - یا تقریباً از هر ده نفر یک نفر در جهان - در معرض سطح شدید ناامنی غذایی قرار داشتند. گزارشات جهانی تاکید می‌کنند  که جهان در مسیر دستیابی به گرسنگی صفر تا سال ۲۰۳۰ نیست. اگر روندهای اخیر ادامه یابد، تعداد افراد تحت تأثیر گرسنگی تا سال ۲۰۳۰ از ۸۴۰ میلیون نفر یعنی ۸/۹ درصد از جمعیت عبور خواهد کرد. این یک سناریو هشدار دهنده است، حتی بدون در نظر گرفتن تأثیرات احتمالی همه‌گیر کووید ۱۹. اگر چه انتظار می‌رود کووید -۱۹  چشم انداز کلی امنیت غذایی و تغذیه را بدتر کند. شکاف ناامنی غذایی ممکن است در کشورها و گروه‌های جمعیتی ظاهر شود که به طور سنتی تحت تأثیر قرار نگرفته‌اند (CHENAL Camille).

گزارش سال ۲۰۲۱ فائو بر مبنای رصد پنج ساله نحوه پیشرفت به سمت پایان دادن به گرسنگی و انواع سوتغذیه در چارچوب SDG ۲ و بررسی عوامل و پیش‌ران‌های اصلی و  حاکمیتی امنیت غذایی و تغذیه در جهان در سال جاری تهیه شده است و در نهایت یک نسخه آزمایشی  اولیه را ارایه می‌کند که بر روی یک وجه منفی مبتنی بر روند شناسی ویک وجه مثبت مبتنی بر سناریو نویسی تحول استوار شده است. وجه منفی که از این گزارش هویدا است بیشتر مبتنی بر شناخت روندها است و ادامه روند  و مسیرفعلی را خطرناک و آسیب‌زا تصور می‌کند. این گزارش روشن می‌سازد که با  "کمتر از یک دهه تا ۲۰۳۰، ما در مسیر پایان دادن به گرسنگی و سو تغذیه در جهان نیستیم - در واقع، ما در مسیر اشتباه حرکت می‌کنیم. تصویر تاریک است. پس از ۵ سال تقریباً بدون تغییر، شیوع سوتغذیه از ۸.۴ درصد در سال ۲۰۱۹ به حدود ۹.۹ درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته است، به این معنی که بین ۷۲۰ تا ۸۱۱ میلیون نفر در جهان در سال ۲۰۲۰ با گرسنگی روبرو شده‌اند - یعنی ۱۶۱ میلیون نفر بیشتر از ۲۰۱۹. فراتر از گرسنگی، چشم انداز نیز دلسرد کننده است. برای شیوع جهانی عدم امنیت غذایی متوسط ​​یا شدید، افزایش تخمین زده شده در سال  ۲۰۲۰، برابر با مجموع  پنج سال قبل از آن بود." (فائو ۲۰۲۱)

 این گزارش تصریح می‌کند که  " تقریباً از هر سه نفر در جهان یک نفر (۲.۳۷ میلیارد نفر) در سال ۲۰۲۰ به غذای کافی دسترسی نداشته است – یعنی تقریباً در هر سال ۳۲۰ میلیون نفر به جمع عدم امنیت غذایی افزوده می‌شود. مرتبط با این امر، هزینه بالای رژیم‌های غذایی سالم همراه با سطح بالای مداوم نابرابری در درآمد باعث می‌شود رژیم‌های غذایی سالم برای حدود ۳ میلیارد نفر در سال ۲۰۱۹ در تمام مناطق دور از دسترس باشد. به دلیل بیماری همه گیر ی کووید - ۱۹، این تعداد احتمالاً در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته  و بیشتر مناطق را تحت تأثیر قرار داده است." (فائو ۲۰۲۱)

علاوه بر این، این گزارش هدف پایان دادن به انواع سوء تغذیه را همچنان یک چالش مهم می‌داند و اذعان می‌دارد اگرچه محدودیت‌های اطلاعاتی مانع از این شده است که این گزارش تأثیر همه‌گیری را به طور کامل بتواند محاسبه کند، ولی "تخمین زده می‌شود که ۲۲% از کودکان در سال ۲۰۲۰ تحت تأثیر کوتاهی رشد قرار گرفته‌اند، ۶.۷ % از کاهش وزن  و ۵.۷ % از اضافه وزن بد غذایی برخوردار بودند. تخمین زده شده است که ۲۹.۹ % از زنان ۱۵ تا ۴۹ ساله در سال ۲۰۱۹ در سراسر جهان تحت کم خونی قرار گرفته‌اند و چاقی بزرگسالان به شدت در همه مناطق در حال افزایش است. میزان فعلی پیشرفت جهانی به سمت اهداف این شاخص‌های تغذیه ای ناکافی است یا حتی متوقف شده یا رو به وخامت است." (فائو ۲۰۲۱)

ایجاد این روندهای نامطلوب تحت تاثیر افزایش دفعات و شدت درگیری کرونا، تنوع و اوضاع اقلیمی، کندی رشد اقتصادی و رکود اقتصادی و سطح بالای نابرابری بوده است. "قرنطینه ناشی از کووید-۱۹ در اوایل سال ۲۰۲۰ پیامدهای بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی  در سطح جهان داشت" ‎ (Kang et al.‎ ۲۰۲۱). رکود اقتصادی در سال ۲۰۲۰، که عمدتا نتیجه اقدامات مهار کووید – ۱۹ در سراسر جهان بود، به یکی از بزرگترین  عوامل افزایش گرسنگی در جهان در دهه‌های گذشته تبدیل شده است، که تقریبا تمام کشورهای کم درآمد و متوسط ​​را تحت تأثیر قرار داده است و می‌تواند دستاوردهای  قبلی تغذیه خوب را معکوس کند.

اما رکودهای ناشی از بیماری همه گیر کووید -۱۹ تنها بخش کوچکی از یک مشکل بسیار بزرگتر است. همه‌گیری کووید -۱۹  از آسیب پذیری‌های ایجاد شده در سیستم‌های غذایی ما طی سال‌های اخیر به عنوان یک نتیجه از عوامل اصلی چون آسیب‌های محیط زیستی وتنوع آب و هوا یی و افراط گرایی و تضاد و رکود اقتصادی پرده برداری کرده است. این عوامل اصلی به طور فزاینده‌ای همزمان در کشورها اتفاق می‌افتند و با تعاملات خود امنیت غذایی و تغذیه را به طور جدی تضعیف می‌کنند. "نشان داده شده است که اکثر کودکان گرسنه و کوتاه قد در کشورهای تحت تأثیر ترکیبی از این عوامل مضر زندگی می‌کنند. علاوه بر این، افزایش گرسنگی در سال ۲۰۲۰ حتی در کشورهایی که رکود اقتصادی با بلایای مربوط به آب و هوا یا درگیری و تضاد یا هر دو ترکیب شده بود، حتی بیشتر بود."  اکثر کشورها در مسیر دستیابی به اهداف SDG ۲ برای پایان دادن به گرسنگی و ناامنی غذایی (SDG Target ۲.‎۱)  و همه اشکال سوء تغذیه  (SDG Target ۲.‎۲)   تا سال ۲۰۳۰ نیستند. همه گیری COVID-۱۹ بازگشت به مسیر را دشوارتر خواهد کرد.  گزارشات نشان می‌دهد که سوءتغذیه و ناامنی غذایی تنها چالش نیستند، بلکه اضافه وزن و چاقی و سایر اشکال سوء تغذیه نیز هستند. از این نظر، کیفیت غذا و رژیم غذایی ارتباطی حیاتی بین امنیت غذایی و پیامدهای تغذیه، در همه اشکال آن، به ویژه اضافه وزن و چاقی است. بدون شک، پیوند باید برای دستیابی به SDG ۲ تقویت شود.‎ (FAO ۲۰۱۹)

پیشران‌های فوق الذکر و سطح بالای نابرابری و سایر عوامل افزایش هزینه غذاهای مغذی - در حوزه زنجیره‌های تأمین مواد غذایی (تولید و محیط ذخیره)، همچنین تقاضای مصرف کننده و اقتصاد سیاسی مواد غذایی - در پشت این کمبود قابل توجه در سیستم‌های غذایی ما وجود دارند. "شواهد حاکی از آن است که در کشورهایی با عدم تحقق رژیم غذایی سالم ما بین سال‌های   ۲۰۱۷  و ۲۰۱۹  به ویژه کشورهای با درآمد متوسط ​​پایین  (LMICs)، میزان ناامنی غذایی متوسط ​​یا شدید افزایش یافته است".

گزارش ۲۰۲۱ فائو تاکید می‌کند که: از مدت‌ها قبل از همه گیری کووید-۱۹، چندین عامل اصلی جهان را از مسیر پایان دادن به گرسنگی و سوء تغذیه در همه اشکال آن تا سال ۲۰۳۰ خارج کرده‌اند. اکنون، همه گیری کووید-۱۹ و اقدامات مهار مرتبط با آن، دستیابی به آن را به طور قابل توجهی چالش برانگیز کرده است. در سال ۲۰۱۴، کاهش طولانی مدت گرسنگی در جهان که از سال ۲۰۰۵ آغاز شده بود، متوقف شد. همانطور که آخرین تخمین‌ها در گزارش امسال نشان می‌دهد، تعداد افرادی که سوء تغذیه را تجربه می‌کنند به آرامی شروع به افزایش کرد تا اینکه در سال ۲۰۲۰، جهان شاهد یک شکست بی‌سابقه در تلاش‌های ریشه‌کنی گرسنگی بود. علاوه بر این، پیشرفت در کاهش ازدیاد کوتاه قدی کودکان به طور قابل توجهی کند شده است و اضافه وزن و چاقی بزرگسالان همچنان در کشورهای ثروتمند و فقیر به طور یکسان در حال افزایش است (FAO ۲۰۲۱).

این گزارش اولین ارزیابی جهانی از ناامنی غذایی و سوءتغذیه برای سال ۲۰۲۰ را ارائه می‌کند و نشان می‌دهد که گرسنگی در سناریویی که با تأثیرات پایدار همه‌گیری COVID-۱۹ پیچیده‌تر شده است، تا سال ۲۰۳۰ ممکن است چگونه باشد. همچنین شامل برآوردهای جدیدی از هزینه و مقرون به صرفه بودن رژیم‌های غذایی سالم است که ارتباط مهمی ما بین شاخص‌های امنیت غذایی و تغذیه و تجزیه و تحلیل روند آنها فراهم می‌کند. در مجموع، این گزارش نیاز به تأمل عمیق تر در مورد چگونگی رسیدگی بهتر به وضعیت امنیت غذایی و تغذیه جهانی را برجسته می‌کند. برای درک اینکه چگونه گرسنگی و سوءتغذیه به این سطوح بحرانی رسیده است، این گزارش از تحلیل‌های چهار نسخه گذشته استفاده می‌کند که مجموعه وسیعی از دانش مبتنی بر شواهد را از محرک‌های اصلی تغییرات اخیر در امنیت غذایی و تغذیه، ارائه کرده است. این محرک‌ها، که فراوانی و شدت آن‌ها در حال افزایش است، شامل درگیری‌ها، تغییرات آب و هوایی و افراط گری، و کندی و رکود اقتصادی می‌شود که همگی به دلیل عوامل زمینه‌ای فقر و سطوح بسیار بالا و مداوم نابرابری تشدید می‌شوند. علاوه بر این، میلیون‌ها نفر در سراسر جهان از ناامنی غذایی و اشکال مختلف سوءتغذیه رنج می‌برند، زیرا نمی‌توانند هزینه رژیم غذایی سالم را بپردازند. از درک ترکیبی این دانش، به‌روزرسانی‌ها و تجزیه و تحلیل‌های اضافی ایجاد می‌شود که برای ایجاد دیدگاهی جامع از تأثیرات ترکیبی این محرک‌ها، (هم بر یکدیگر و هم بر روی سیستم‌های غذایی)، و چگونگی تأثیر منفی آنها بر امنیت غذایی و تغذیه در سراسر جهان موثر است.

4. محرک‌های اصلی و عوامل زمینه‌ای چالش برانگیز امنیت غذایی و تغذیه در جهان: ترکیبی از چهار نسخ قبلی گزارشات فائو
   1. تضاد و درگیری ( ویرایش ۲۰۱۷) یک تهدید بزرگ برای امنیت غذایی و تغذیه و عامل اصلی بحران‌های جهانی غذا است. افزایش چشمگیر تعداد و پیچیدگی درگیری‌ها در ده سال گذشته، دستاوردهای امنیت غذایی و تغذیه را از بین برده و چندین کشور را به آستانه قحطی کشانده است. درگیری‌های داخلی از تعداد درگیری‌های بین دولتی پیشی گرفته است، اما تعداد قابل توجه از درگیری‌های داخلی وجه بین‌المللی یافته است. بیش از نیمی از افرادی که دچار سوءتغذیه هستند و تقریباً ۸۰ درصد از کودکان کوتاه‌قد در کشورهایی زندگی می‌کنند که با نوعی درگیری، خشونت یا شکنندگی دست و پنجه نرم می‌کنند (FAO ۲۰۱۷).
   2. تغییرپذیری آب و هوا (ویرایش ۲۰۱۸) یک محرک کلیدی در افزایش اخیر گرسنگی جهانی، یکی از علل اصلی بحران‌های شدید غذایی، و عاملی کمک کننده به سطوح هشدار دهنده سوء تغذیه است که در سال‌های اخیر مشاهده شده است. افزایش تنوع آب و هوا، مرتبط با تغییرات اقلیمی، بر تمام ابعاد امنیت غذایی و تغذیه تأثیر منفی می‌گذارد. گرسنگی در کشورهایی که سیستم‌های کشاورزی-غذایی بسیار حساس به بارندگی و تغییرات دما هستند و بخش بالایی از جمعیت برای امرار معاش به کشاورزی وابسته هستند، به‌طور قابل‌توجهی بدتر است. به طور نگران کننده‌ای، کشورها به طور فزاینده‌ای در معرض انواع مختلف آب و هوای شدید قرار دارند ((FAO ۲۰۱۸.
   3. کندی و رکود اقتصادی (نسخه ۲۰۱۹) عامل اصلی افزایش گرسنگی و ناامنی غذایی است. آنها مانع از پیشرفت به سمت حذف سوءتغذیه در همه اشکال آن می‌شوند، صرف نظر از اینکه ناشی از نوسانات بازار، جنگ‌های تجاری، ناآرامی‌های سیاسی یا یک بیماری همه گیر جهانی است، مانند آنچه ناشی از کووید-۱۹ است. اکثر کشورهایی که گرسنگی در آنها افزایش یافته است، این رکود اقتصادی و دوره‌های رکود را تجربه کرده اند. کندی و رکود اقتصادی همچنین می‌تواند منجر به خرید غذاهای ارزان‌تر و کم‌مغذی توسط مردم شود که به کیفیت غذایی ضعیف  را ایجاد می‌کند. این اپیزودها از نظر آماری با افزایش ناامنی غذایی نیز مرتبط هستند.                  (FAO ۲۰۱۹).
   4. مقرون به صرفه نبودن رژیم‌های غذایی سالم (ویرایش ۲۰۲۰) با افزایش ناامنی غذایی و همه اشکال سوءتغذیه، از جمله کوتاه قدی، کاهش وزن، اضافه وزن و چاقی همراه است. عوامل متعددی باعث افزایش هزینه‌های مواد غذایی مغذی در سراسر سیستم‌های غذایی، در حوزه‌های تولید غذا، زنجیره‌های تامین غذا، محیط‌های غذایی، و همچنین تقاضای مصرف‌کننده و اقتصاد سیاسی غذا می‌شوند. این‌ها، همراه با درآمد کم، توضیح می‌دهند که چرا حدود سه میلیارد نفر نمی‌توانند حتی قدرت خرید ارزان‌ترین رژیم غذایی سالم را داشته باشند، رژیمی که شامل غذاهای چند گروه غذایی است و تنوع بیشتری در گروه‌های غذایی دارد (FAO ۲۰۲۰)
   5. فقر و نابرابری (ویرایش‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰) دلایل ساختاری اساسی ناامنی غذایی و سوء تغذیه در همه اشکال آن هستند که تأثیرات منفی محرک‌های جهانی فوق را تشدید می‌کند. فقر بر کیفیت تغذیه رژیم‌های غذایی تأثیر منفی می‌گذارد. جای تعجب نیست که رژیم‌های غذایی سالم برای فقرا در هر منطقه از جهان غیرقابل استطاعت است. ۷،۸،۹ ناامنی غذایی و سوءتغذیه در همه اشکال آن به دلیل سطوح بالا و مداوم نابرابری - از نظر درآمد، دارایی‌های تولیدی و خدمات اساسی بدتر می‌شود. (مثلاً بدلیل فقربهداشت، آموزش)، و همچنین دسترسی  کم به اطلاعات و فناوری (به عنوان مثال شکاف دیجیتال) و به طور کلی تر، نابرابری در ثروت احتمال این ناامنی غذایی و سوءتغذیه را  به ویژه برای گروه‌های محروم و به حاشیه رانده شده اجتماعی بالا می‌برد. نابرابری درآمد به ویژه احتمال ناامنی غذایی را افزایش  - و تأثیر مثبت هر گونه رشد اقتصادی بر امنیت غذایی افراد را کاهش می‌دهد. آسیب‌پذیری‌های ساختاری، از جمله نابرابری‌های مربوط به جنسیت، جوانان، قومیت، مردم بومی و افراد دارای معلولیت، تمایل دارند فقر، ناامنی غذایی و سوءتغذیه را در طول دوره‌های کندی و رکود اقتصادی، یا به دنبال درگیری‌ها و بلایای مرتبط با آب و هوا تشدید کنند.، این سطوح از نابرابری توسط همه گیری COVID-۱۹ شتاب می‌گیرد. (FAO ۲۰۲۰, ۲۰۱۹)

5. عوامل مؤثر بر ناامنی غذایی در جهان در حال توسعه

جان اشلی در کتاب "امنیت غذایی در جهان در حال توسعه" (۲۰۱۶) عامل اصلی عدم امنیت غذایی را رشد جمعیت و رقابت برای دسترسی به منابع محدود غذایی در کناراقتصاد سیاسی و فشار تولید کنندگان جهانی غذا می‌داند  و حاکمیت غذایی را در تراز بین المللی حق انتخاب سیاست غذایی و کشاورزی توسط هر کشوری با حفظ حقوق استفاده و مدیریت اراضی، سرزمینها، آبها، بذرها، دامها و تنوع زیستی موجود توسط مردم بومی هر کشور می‌داند وستم و نابرابری بین زن و مرد، مردمان، گروه‌های نژادی، طبقات اجتماعی و اقتصادی و نسل‌ها در دسترسی به غذا را  مبتنی بر بیانیه ضد استعماری نائلینی در سال ۲۰۰۷ مردود می‌داند (Ashley ۲۰۱۶).

این نویسنده در ادامه مهمترین علل مورد بحث نا امنی غذایی را  فقر و آگاهی ناکافی می‌داند. تخریب محیط زیست و تغییرات آب و هوایی؛ افزایش قیمت مواد غذایی و بی ثباتی قیمت؛ تعارض؛ محیطی نابهینه برای امنیت غذایی پیش تمایل جامعه به بیماری‌ها و گرفتاری‌های روده‌ای؛ اجاره زمین در مقیاس بزرگ در یک کشور توسط کشور دیگر؛ و مناطق وسیعی از زمین‌های قابل کشت برای تولید سوخت زیستی را بر این دلایل می‌افزاید. (Ashley ۲۰۱۶)

6. امنیت غذایی در خاورمیانه و ایران

طبق گزارشات بین‌المللی "خاورمیانه جزو نقاط آسیب‌پذیر در امنیت غذایی و سوء تغذیه است و هر چقدر در کشور‌های منطقه بیکاری، فساد ادراک شده و فقدان خدمات اساسی و تهدید معیشت و تأثیر طولانی مدت خشکسالی  واعتراضات و ناآرامی‌های متناوب سیاسی – اجتماعی  بیشتر است به همان میزان عواقب نامطلوب برای امنیت غذایی بیشتر است."(۲و۳) 

کتاب دیگری  نوشته بابار و میرگانی (۲۰۱۴)  که به امر  "امنیت غذایی در خاورمیانه" می‌پردازد (۵) تلویحا از موضع مخالف به موضوع امنیت غذایی می‌پردازد و تصریح می‌کند که  برخی از سیاست‌گذاران، مانند موارد موجود در جمهوری اسلامی ایران، لبنان، سوریه و مصرامنیت غذایی را بر اساس  خودکفایی غذایی تعریف می‌کنند تا در مقابل شوک قیمت مواد غذایی (و تحریم در مورد ایران: مولف) بتوانند مقاومت بکنند اما در بیشتر کشورهای جهان که دسترسی به بازار‌های آزاد دارند لزوماً اینگونه نیست و مطابق گزارش سازمان  غذا و کشاورزی استراتژی امنیت غذایی ترکیبی از افزایش بهره وری و باز بودن عمومی برای تجارت موثرتر از استراتژی ای که اساساً به بسته شدن مرزها متکی باشد خواهد بود. با این حال  نتیجه گیری می‌کند که ایران بر اساس عرضه و تقاضای داخلی مواد غذایی  به شرط داشتن آب به خودکفایی کالاهای کشاورزی نزدیک است.    (Zahra Babar ۲۰۱۴)

این کتاب تاکید دارد که توسعه یافتگی اقتصادی و اجتماعی و سطح فقر و امنیت غذایی با هم ارتباط تنگاتنگی دارند و رفع فقر و بهبود سطح امنیت غذایی تا حدود زیادی به کشاورزی پایدار بستگی دارد. (Zahra Babar ۲۰۱۴)

7. ارتباط شرایط اقلیمی ایران با امنیت غذایی

گزارش سازمان محیط زیست (۲۰۱۶) گزارش می‌کند که ازکل مساحت ۱۶۴.۸ میلیون هکتار ایران، ۸۶ میلیون هکتار (۵۲.۴%) مراتع است. ۱۴.۲ میلیون هکتار (۸.۶٪) جنگل و ۳۲ میلیون هکتار (۱۹.۵٪) بیابان شامل زمین‌های شور برهنه می‌باشد. رونــد تغییــرات مســاحت اراضــی کشــاورزی کشــور در دوره ۱۳۹۷-۱۳۶۷ نشـان می‌دهـد فشـار بـه سـمت کاهـش سـطح زیـر کشـت، بخشـی ِ از واقعیـت تغییـرات اقلیمـی در ایـران اسـت و بـا محدودیـت منابـع فعلــی نمی‌توانیــم پیشبینــی افزایــش کشــت داشــته باشــیم. ایــن محدودیـت هـم شـامل چرخـه خـاک و هـم منابـع آب اسـت و تنها حدود ۱۲ درصد از این اراضی قابل کشت زیر زراعت است که عمدتا به دلیل شرایط نامناسب خاک و آبیاری ناکافی است و تقریباً تنها ۱۸.۵ میلیون هکتار (۱۱%) از کل مساحت کشور زیر کشت است که ۸.۵ میلیون هکتار آن آبی و ۱۰ میلیون هکتار دیم است. (CBD Strategy and Action Plan - Islamic Republic of Iran ‪(English version)‬ ۲۰۱۶)

گزارش‌های دیگر میزان سطح کشت آبی نسبت به دیم را دو سوم به یک سوم نقل می‌کنند؛ اما همه اذعان دارند که کشور عمدتاً خشک است و شرایط رو به وخامت بیشتری است.  (فصلنامه علمی و ترویجی هسته) قرار گرفتن ایران در منطقه خشک و نیمه خشک جهان و ویژگی‌های جغرافیایی آن، با رودخانه‌های فصلی وابسته به میزان بارندگی و در حالی که متوسط ​​بارندگی سالانه ۲۴۰ میلی متر که کمتر از یک سوم میانگین بارندگی جهان است، و حتی میزان بارندگی سالانه در بیابان‌های خشک داخلی کشور تنها به ۱۰ میلی‌متر می‌رسد،  (Zahra Babar ۲۰۱۴) این مشکل را به یک تهدید فرانسلی و تمدنی تبدیل می‌کند. کشاورزی در ایران تحت سلطه مقیاس کوچک است ولی امنیت غذایی با انکه با اقتصاد خرد ارتباط تگاتنگی دارد ولی مبتنی بر اقتصاد کلان شکل می‌گیرد.  بابار و میرگانی تاکید می‌کنند که به طور کلی، خودکفایی مواد غذایی، به ویژه در غذاهای اصلی گندم، برنج، مرغ و گوشت قرمز، هدف اصلی کشاورزی توسعه در ایران، به ویژه پس از انقلاب اسلامی بوده است. اگر چه این استراتژی ممکن است با اصول  اساسی اقتصاد ازاد (تشویق یک رویکرد مبتنی بر تجارت بیشتر در مقابل رویکرد خودکفایی) سازگار نباشد، با این حال بحران غذایی سال ۲۰۰۸ و همچنین محدودیت‌های تجاری و تحریم این رویکرد را برای ایرانیان جدی‌تر کرده است و ما با اطمینان نسبتاً بالایی، استدلال می‌کنیم که ایران بسیار نزدیک به خودکفایی کالاهای کشاورزی بر اساس عرضه داخلی است اما شرط مهم آن داشتن آب برای این منظور است. (Babar and Mirgani ۲۰۱۴)

 اما این برآورد در میزان آب بری این محصولات صحبتی نمی‌کند و با اینکه می‌دانیم این محصولات هدف میزان آب بری زیادی دارد و با توجه به دوران خشکسالی ممتد در ایران و مدیریت ضعیف منابع آبی در ایران این پیش بینی را شکننده می‌کند و اهمیت توجه ویژه حکومت  با رویکرد امنیت همبسته آب، انرژی وزمین- غذا به حاکمرانی امنیت غذایی را دوچندان می‌کند.

مروری بر مقالات داخلی در امنیت غذایی ایران در سال‌های گذشته که از منظر نگاه مختلف و با زمینه‌های نظری متفاوت به موضوع امنیت غذایی در کشور نگریسته اند  توافق اکثریت آن‌ها را بر یک نکته کلیدی نشان می‌دهد: کاهش امنیت غذایی و تاثیرات مخرب آن بر توسعه کشور. دسته‌ای از این مقالات امنیت غذایی را در گرو تولید داخلی محصولات نهاده و غذایی می‌دانند. به عنوان مثال حسین  قریب  (۱۳۹۰)  در نوشتاری  که یک دهه قبل برای مرکز تحقیقات استراتژیک نوشته است نشان می‌دهد اصلی‌ترین دغدغه نویسنده بیش از امنیت غذایی، سیاست رسمی کشور در موضوع خودکفایی است اصلی‌ترین شاخصی را که در بررسی خود بکار می‌گیرد شاخص نسـبت واردات بـه تقاضای کل و همچنین نسبت تولیـد داخلـی بخـش کشـاورزی بـه تقاضـای کـل جامعــه است. بـدین معنـی کـه ذکر می‌کند "بـا افـزایش واردات ضریب امنیت غـذایی کـاهش و بـا افزایش تولید داخلی، ضـریب امنیـت غـذایی افــزایش خواهــد یافــت"‎( (مرکز تحقیقات استراتژیک). و  بصورت واضح امنیت غذایی را مساوی با میزان تولید داخلی مواد غذایی (گوشت، حبوبات، شکر، میوه، روغن…) در نظر می‌گیرد و عامل اصلی کاهش امنیت غذایی در کشور را سیاست‌های تعرفه و افزایش واردات  و عدم توازن بین تولید و واردات و تراز منفی بازرگانی در محصولات نهاده و غذایی می‌داند. او البته تاکید درستی دارد بر انکه از فریبایرن (۱۹۹۹) ذکر می‌کند که  امنیت غذایی را نمـی‌تـوان تنها بـر اسـاس اهـداف و دلایـل اقتصـادی و یـا مزیـت نسبی توجیه کرد، بلکه باید به عناصـر مهـم دیگری همچون عوامل سیاسی استراتژیک - اجتماعی نیز توجه کرد؛ اما او در این نگاه از موضوع امنیت آب وشرایط ابی کشور یعنی از یک طرف دیگر ترازو صحبتی نمی‌کند که یک دهه بعد موجب چالش بزرگ زیستی و امنیت غذایی کشور شده است.  و آیا کالایی استراتژیک تر از اب در دنیای کنونی وجود دارد؟

8. تحلیل مطالعات و میزان توجه به وضعیت امنیت غذایی در کشور توسط نظام سیاست‌گذاری

در مورد امنیت غذایی و تغذیه در ایران در بین مکتوبات و گزارشات داخلی مطلب موثقی در حد و اندازه حکمرانی و حاکمیت غذایی که از منظر نگاه جامع و چند عدسی و در سطوح مختلف کلان و خرد به موضوع پرداخته باشد نمی توان یافت  و اگر نیز گزارشات و مطالعات اندکی چون گزارش مرکز مطالعات مجلس شورای اسلامی  موجود است بهم ریختگی واضحی در آن‌ها در ارتباط با سطوح سیاست‌گذاری وجود دارد.  یعنی اینکه ارتباط‌هارمونیکی بین سیاست‌ها وجود ندارد و گزارشات بصورت ملغمه‌ای غیر سازماندهی شده از سیاست‌های خرد و و کلان بوده و  از انسجام سیاستی در حوزه‌های مختلف موثر بر امنیت غذایی برخوردار نیستند. مضافا اینکه هیچ گزارش و تحلیلی از طرف شورای عالی سلامت و امنیت غذایی و دبیرخانه آن که می‌بایست متولی چنین امری باشند در هیچ سطح خرد و کلان  مشاهده نمی‌کنیم.

ضمنا قابل ذکر است که موضوع امنیت غذایی به سه سطح  شامل سطح کلان در سطح تامین سیلو و سطح خرد در سطح تامین سبد خانوار و ریز در سطح تغذیه سلولی تقسیم میشود. اختیارات و مسئولیت و پاسخگویی سطح کلان امنیت غذایی به ارکان بالادست حکومت چون شورای عالی امنیت ملی،  و بانک مرکزی، سازمان برنامه و وزارت جهاد کشاورزی، وزارت بازرگانی  و اتاقهای بازرگانی باز می‌گردد و سطح خرد ان در سطح سبد خانوار به همراهی سلامت غذا از وظایف مشترک وزارت جهاد کشاورزی و وزارت بهداشت و درمان و اموزش پزشکی کشور با نقش ویژه سازمان دارو و غذا و سطح  ریز وتغذیه سلولی آن به موسسات دانشگاهی و پژوهشی و انستیتو تحقیقات غذایی و تغذیه در کشور بر می‌گردد.  اگر چه دبیرخانه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی متولی حاکمیتی هر دو سطح کلان و خرد موضوع است اما دبیرخانه ان در وزارت بهداشت فاقد چنین اختیار و اطلاعات و ابزار مطالعه و مداخله است و به همین دلیل موضوع سیاست‌گذاری کلان امنیت غذایی کشور فاقد نظام اداره کرد متناسبی در کشور است و این خود عامل بسیاری از نابسامانی‌ها در حوزه امنیت غذایی است.

 مطالعات مجموعه  وزارت بهداشت و دانشگاه‌های علوم پزشکی  از حد جمع آوری داده‌های تن سنجی و سهم از مواد دریافتی که در بالاترین سطح مربوط به سطح خرد سبد خانوار و بیشتر مربوط به زیست سلولی است، فراترنمی رود و بیشتر این گزارشات فاقد تحلیل متقن و پیوست تحلیل سیاستی هستند. گزارشات سازمان محیط زیست نیزطبق انتظار بیش از انکه به امنیت غذایی بپردازد  بیشتر از منظر محیط زیست به موضوع نگاه می‌کند. در فقدان این نوع از گزارشات راهبردی حاکمیتی بیشتر مکتوبات  مرتبط در حد خرد معطوف به مقالاتی در حد پایان‌نامه‌های دانشجویی و با تعارفات بسیار در مورد اهداف افزایش امنیت غذایی توسط دولت‌های در گذر درکشور بوده که با این حال دارای اطلاعات ارزشمندی در حد سبد خانوار و تغذیه وگرسنگی سلولی  و تاثیرات آن بر شرایط زیستی است و البته بیشتر مطالعات به سقف نازل امنیت غذایی و کیفیت تغذیه در کشور اشاره می‌کنند. در ضمن باید توجه داشت که نا امنی غذایی همیشه با گرسنگی همرا ه نیست و همین دلیل گاه شناخت آن را مشکل می‌کند.  دانشی-مسکونی و همکاران (۲۰۱۷) در مطالعه خود این موضوع را گزارش کرده‌اند که "حدود نیمی از جمعیت از امنیت غذایی برخوردار بودند. ناامنی غذایی بدون گرسنگی بیشتر از ناامنی غذایی با گرسنگی بود". (Daneshi-Maskooni et al.‎ ۲۰۱۷) به همین دلیل توصیه کرده‌اند که "یک سیستم ارزیابی ناامنی غذایی مستمر برای حمایت از سیاست‌های مبتنی بر شواهد و برنامه‌ریزی مداخلات برای افزایش امنیت غذایی در مناطق مختلف مورد ایجاد شود" (همان).

از معدود مطالعاتی که نگاه نسبتا اجتماعی تری به موضوع امنیت غذایی داشته اند می‌توان به مطالعات تیم‌های  بهزادفر، توتونچی و شکوری بصورت نمونه اشاره کرد.

بهزادفر و همکاران (۲۰۱۶) با یک مطالعه نظام مند و ابر تحلیل ۳۱ مطالعه را بررسی کرده‌اند  و در مجموع شیوع ناامنی غذایی ۴۹% در بین خانوارها،، ۶۷% در کودکان، ۶۱ % درصد در مادران، ۴۹%در نوجوانان  و ۶۵% در سالمندان در کشور ذکر و نتیجه گیری کرده‌اند که شیوع ناامنی غذایی در ایران بالاست. و گروه‌های متوسط ​​و پایین اجتماعی-اقتصادی را با امنیت اقتصادی پایین‌تر و نیازمند توجه بیشتر ذکر کرده‌اند  (Behzadifar et al.‎ ۲۰۱۶).

مطالعات توتونچی و همکاران نشان می‌دهد که سطح ایمنی غذایی افراد در رفتار غذایی آن‌ها مشهود است یا آن را شکل می‌دهد. آن‌ها ذکر می‌کنند که "میانگین فراوانی مصرف ماهانه گوشت، لبنیات، میوه‌ها، سبزیجات و برنج در گروه ناایمن غذایی به‌طور معنی‌داری کمتر است، در حالی که میانگین فراوانی مصرف نان در گروه ناایمن غذایی به‌طور معنی‌داری بیشتر است. شرکت کنندگان در گروه ناایمن کمتر به مصرف میوه، سبزیجات، لبنیات، برنج و گوشت تمایل دارند". (Tutunchi et al.‎ ۲۰۲۰)

شکوری  و همکاران نیز |(۲۰۰۵) اذعان می‌دارند که امنیت غذایی در ایران از اهداف اصلی سیاست‌های روستایی و کشاورزی پس از انقلاب بوده است. (SHAKOORI ۲۰۰۵). آن‌ها با بررسی رابطه بین سیاست‌های توسعه کشاورزی و امنیت غذایی از طریق تحلیل داده‌های اسنادی و ثانویه به دنبال جواب به این سوال بوده‌اند که سیاست‌های کشاورزی تا چه اندازه توانسته امنیت غذایی کشور را در سطوح کلان و خرد تقویت کند. آن‌ها با ذکر اینکه کشور توانسته است در سال ۲۰۰۴ از طریق اجرای پروژه محوری گندم  در کشت گندم به خودکفایی برسد، این سوال را مطرح می‌کند که آیا کشور می‌تواند دسترسی پایدار به غذا را برای همه اقشار جمعیت خود ایجاد کند یا خیر. به عبارت دیگر، در حالی که سیاست‌های کشاورزی می‌توانست امنیت غذایی کشور را به میزان قابل توجهی در سطح ملی بالا ببرد، اما عمدتاً به دلیل نابرابری‌های پایدار از قبل موجود در جامعه، ( درآمد، ثروت و غیره) نتوانست شرایط مناسبی را برای دسترسی به غذا در سطح خانوار ایجاد کند. (SHAKOORI ۲۰۰۵ ). شرایط سالهای گذشته کشور نشان می‌دهد که خودکفایی در کشت گندم نیز به تنهایی کافی نیست وقتی که زیرساخت‌های آن پایدار نباشد و بدون انسجام سیاستی در حوزه امنیت غذایی از جمله ما بین سیاست‌های تولید و سیاست‌های قیمت گذاری محصول "با وجود تولید گندم کافی در کشور دولت نیازمند واردات گندم شده است" (اخبار اقتصادی تسنیم ۱۳۹۸/۳۰/۷)

9. ناامنی غذایی و بار بیماری‌ها

 نکته حائز اهمیت دیگر، ارتباط نا امنی غذایی در ایجاد یا تشدید بعضی از بیماری‌ها و افزایش بار بیماری‌ها در کشور است. در همین رابطه ارتباط نا امنی غذایی و سو تغذیه با بیماری‌های فشار خون بالا، بیماری عروق کرونر قلب CHD))، هپاتیت، سکته مغزی، سرطان، آسم، دیابت، آرتریت، بیماری مزمن انسدادی ریه COPD ) و بیماری کلیوی شناخته شده است. در این رابطه گروه مهدوی روشن (۲۰۲۱) مطالعه‌ای را بر روی بیماران نارسایی قلبی انجام داده‌اند و آن‌ها را از نظر برخورداری از امتیاز تنوع غذایی که  شاخصی برای ارزیابی کفایت تغذیه است سنجیده‌اند. این گروه تاکید کرده‌اند که امنیت غذایی یکی دیگر از معیارهای مهم در زمینه تغذیه است که می‌تواند با چندین عامل خطر قلبی عروقی مرتبط باشد. "این مطالعه نشان داده است که بیماران نارسایی قلبی  تنوع غذایی پایینی داشته‌اند و بیش از نیمی از بیماران تا حدودی از امنیت غذایی برخوردار نبوده‌اند (Mahdavi-Roshan et al.‎ ۲۰۲۱). بدری و همکاران نیز گزارش می‌کنند که امنیت غذایی، الگوهای غذایی شبه غربی، سطوح اقتصادی پایین و دور کمر به طور قابل‌توجهی با خطر بالاتر ابتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک PCOS)) مرتبط بوده‌اند (Badri-Fariman et al.‎ ۲۰۲۱).

باید اذعان داشت که نا امنی غذایی غیر از اینکه کل جمعیت کشور را می‌تواند درگیر کند ولی در جمعیت‌های آسیب‌پذیر چون کودکان که در سنین رشد فیزیکی و شناختی و روانی هستند؛ می‌تواند در ضمن قرار گرفتن در پرده غفلت[۵] سیاست‌گذار آثار بسیار شکننده‌تری را داشته باشد. علی پور و همکاران (۲۰۱۶) ضمن تایید شواهد قوی مبنی بر شیوع ناامنی غذایی در بزرگسالان و خانواده‌های دارای کودک در مناطق مختلف ایران،  شیوع ناامنی غذایی در بین کودکان تبریز را ۳۰ درصد گزارش می‌کند که ۲۹.۱ درصد امنیت غذایی پایین و ۰.۹ درصد امنیت غذایی بسیار پایین داشته‌اند. (Alipour et al.‎ ۲۰۱۶)  مطالعه دیگری در کودکان دبستانی استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران توسط حامدی شهرکی و همکاران گزارش می‌کنند که ۴۲.۳% از خانواده‌ها درجاتی از ناامنی غذایی را نشان دادند. ناامنی غذایی با اندازه خانوار و تعداد فرزندان در هر خانوار رابطه مثبت  و با سطح تحصیلات  و وضعیت شغل و درآمد مادر و پدر رابطه منفی داشت. کودکانی که در خانواده‌های ناامن غذایی با گرسنگی شدید زندگی می‌کردند، به ترتیب ۱۰، ۱۰ و ۵/۴ برابر احتمال کم‌وزنی، کوتاه‌قدی و لاغری داشتند. یافته‌ها نشان داد که ناامنی غذایی در میان خانواده‌های دارای دانش‌آموز در جنوب شرقی ایران شایع بوده و با عوامل جمعیت‌شناختی مرتبط  بود. وضعیت تغذیه کودکان نیز با وضعیت امنیت غذایی خانوار آنها مرتبط بود. (Shahraki et al.‎ ۲۰۱۶)

مطالعه دیگری که مرادی و همکاران (۲۰۱۹) انجام داده‌اند نشان داده است که در میان کودکان و نوجوانان، با تشدید سطح ناامنی غذایی در خانواده‌های ناامن غذایی، خطر کوتاه‌قدی یا کمبود وزن افزایش می‌یابد. و ناامنی غذایی خانوار با خطر بیشتر کوتاه‌قدی و کمبود وزن در میان کودکان و نوجوانان مرتبط است. علاوه بر این، تشدید سطح ناامنی غذایی و افزایش سن کودکان ممکن است خطر کوتاه‌قدی یا کمبود وزن را در خانواده‌های ناامن غذایی افزایش دهد. همچنین سطح توسعه اقتصادی عامل مهمی در تأثیرات ناامنی غذایی بر خطر کوتاه‌قدی است. علاوه بر این، تجزیه و تحلیل زیرگروه‌ها بر اساس سطوح توسعه کشور نشان داد که کودکان و نوجوانان ساکن در مناطق کمتر توسعه یافته در ریسک بیشتری از کوتاه‌قدی قرار دارند (Moradi et al.‎ ۲۰۱۹)

با اینکه مطالعات خُرد زیادی را در سطح امنیت غذایی سطح خرد و ریز اعم از مطالعات سبد خانوار و تن سنجی در دانشگاه‌های علوم پزشکی شاهد هستیم اما مطالعات امنیت غذایی کلان در دانشکده‌های علوم سیاسی، جامعه شناسی، قوم شناسی، علوم سیاسی و سیاست‌گذاری را بسیار کمتر شاهدیم و از موسسات حاکمیتی و آموزشی و پژوهشی و سازمان‌های دولتی مربوط به موضوع نیزکه می‌تواند خوراک کافی برای مجامع سیاست‌گذاری و سیاستگذاران ارشد کشوررا ایجادکند  کار درخوری به چشم نمی‌آید.

10. تاثیر کووید-۱۹ بر امنیت غذایی در کشورهای در حال توسعه

گزارش جهانی ۲۰۲۰ درباره بحران‌های غذایی (GRFC) به تازگی منتشر شده است و اذعان می‌دارد که در زمان ظهور همه‌گیری ویروس کرونا (COVID-۱۹)، نزدیک به ۹۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان به غذای کافی و سالم دسترسی نداشتند. به همین دلیل است که چالش کنونی برای امنیت غذایی بسیار جدی است. در این جمعیت فاقد غذای کافی، حداقل ۱۵۵ میلیون نفر از کمبود شدید مواد غذایی رنج می‌برند و وضعیت آنها ممکن است با پیشرفت همه گیری به شدت بدتر شود.‎ (GFRC ۲۰۲۰)

با گسترش COVID-۱۹ در کشورهای در حال توسعه، بیم آن می‌رود که عواقب گسترده‌ای بر سلامت و معیشت داشته باشد. امنیت غذایی مهمترین و حیاتی‌ترین جنبه توسعه پایدار است. بخش کشاورزی ستون فقرات اقتصاد را تشکیل می‌دهد و معیشت بخش بزرگی را در کشورهای در حال توسعه تامین می‌کند. بنابراین، اختلال در امنیت غذایی و بخش کشاورزی تأثیرات گسترده‌ای بر این کشورها خواهد داشت (Endashaw Workie et al.‎ ۲۰۲۰).

117081.   (۲۰۲۰) داده‌های به موقع در مورد مشکلات حاد گرسنگی در سراسر جهان را با جزئیات بر اساس منطقه و کشور ارائه می‌دهد. این گزارش اشاره می‌کند که همه‌گیری COVID-۱۹ ممکن است باعث وخامت بیشتر در وضعیت جمعیت‌هایی شود که امنیت غذایی حاد یا بحرانی دارند. GRFC اشاره می‌کند که به دلیل COVID-۱۹ تعداد آنها ممکن است به طور قابل توجهی افزایش یابد، به ویژه در حدود سی کشور، به طور عمده در ساحل، در شاخ آفریقا، از جمله سودان جنوبی، و همچنین در کشورهای زیر صحرا، مانند به عنوان جمهوری دموکراتیک کنگو و جمهوری زیمبابوه. در خاورمیانه، مشکلات شدید گرسنگی در یمن، افغانستان و تا حدی پاکستان وجود دارد. مشکلات امنیت غذایی فراتر از این مناطق حیاتی است و در محله‌های فقیرنشین شهرهای بزرگ، جایی که COVID-۱۹ مشاغل و درآمدها را از بین برده است، به وجود می‌آید. کلید امنیت غذایی دسترسی مستمر و سیستماتیک به مواد غذایی است که از نظر کمیت و کیفیت کافی باشد. در مورد کووید-۱۹، مشکل دسترسی نه به دلیل کمبود مواد غذایی بلکه به دلیل کاهش ناگهانی و فاجعه بار درآمد (و اشتغال) است. این وضعیت در بسیاری از کشورهای در حال توسعه وجود دارد، اما در کشورهای پیشرفته تر نیز مشاهده می‌شود. تأثیرات COVID-۱۹ بر امنیت غذایی جهانی و سیستمیک است، اما تأثیرات محلی نیز وجود دارد که باید در نظر گرفته شود. یک پارادوکس امنیت غذایی این است که هر چه جمعیت فقیرتر و آسیب پذیرتر باشد، نیاز به پاسخگویی برای تامین نیازهای غذایی آنها در سطح محلی بیشتر است. تعامل با بازارهای این گروه‌های جمعیتی ضعیف و نامنظم ضروری است. این یک ملاحظات اساسی در هنگام اقدام و تصمیم گیری در مورد نحوه و مکان اجرای انواع مختلف پشتیبانی است.این گزارش تخمین زده است که حدود ۴۳ میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ در ۱۰ کشور در خاورمیانه و آسیای جنوب/جنوب شرقی به شدت در ناامنی غذایی بسر برده  و نیازمند کمک فوری بوده اند و اگرچه این گزارش تاثیر کووید-۱۹ در اکثر کشورهای خاورمیانه را یک به یک بررسی کرده است ولی متاسفانه ایران بدلیل فقدان داده‌های قابل استناد از مطالعه حذف شده است.
117082. GRFC  ادامه می‌دهد که:  در این مقطع ابتدا باید به بازار مواد غذایی جهان نگاه کنیم. باید اذعان کنیم که در حال حاضر هیچ مشکلی برای تامین محصولات کشاورزی وجود ندارد. به طور کلی، جهان در سال ۲۰۲۰ برداشت‌های خوبی داشته و همچنان انتظار دارد. خوشبختانه، بازارهای کشاورزی - حداقل هنوز – شوک‌های بزرگی را نشان نمی‌دهند و به طور معمول در حال پاک شدن هستند. مشکل در سمت تقاضا است، در دسترسی به بازارها که متغیر کلیدی امنیت غذایی است. انزوای ضروری (قرنطینه) و اقدامات فاصله‌گذاری اجتماعی، همراه با دوره‌های وحشت، اشتغال و درآمد میلیون‌ها نفر به‌ویژه افرادی را که در خدماتی مانند گردشگری، حمل‌ونقل و رستوران‌ها، مراکز ورزشی و سرگرمی فعالیت می‌کنند، تضعیف کرده است. تجارت نیز آسیب دیده است، به ویژه شرکت‌های کوچک و خرد، همراه با کارگران غیررسمی و خوداشتغالی که نه تنها از بیکاری ناگهانی رنج می‌برند، بلکه از کمبود شدید درآمد برای رفع اساسی‌ترین نیازهای خود رنج می‌برند، که از غذا شروع می‌شود. در نهایت، جمعیتی از افراد آواره و کارگران مهاجر، به ویژه کارگران کشاورزی وجود دارد که بلافاصله از فقیر شدن رنج می‌برند و در عین حال، برداشت محصولاتی را که به چیدن آنها کمک می‌کنند، در معرض خطر قرار می‌دهند. حواله‌های ارسالی به خانواده‌های آنها در کشورهای مبدأشان، حداقل تا حدی، از بین رفته است (GFRC ۲۰۲۰)

این تأثیرات منفی کوتاه مدت با تأثیر گسترده فروپاشی اقتصادی تشدید و وارد یک دور باطل می‌شود که به محض ایجاد آن، شکستن آن آسان نخواهد بود. آخرین محاسبات توسط آژانس‌های چندجانبه پیشرو به سناریوی بسیار بدبینانه اشاره می‌کند. کشورهای گروه ۲۰ همگی وارد یک رکود اقتصادی عمیق می‌شوند و به طور متوسط، کاهش حدود ۵- یا -۶ درصد تخمین زده می‌شود. اکنون جای تعجب نیست که سال ۲۰۲۰ بدترین عملکرد اقتصادی را در تقریباً صد سال گذشته ثبت کند.

مطالعات تجربی - محیطی در دنیا در دوره کرونا تاثیر شدید همه‌گیری در کاهش امنیت غذایی به خصوص در گروه‌های آسیب پذیر اقتصادی را نشان داده است که به عنوان مثال به چند نمونه اشاره می‌شود.

مطالعه مبسوطی که در یمن توسط روبرت در سال ۲۰۲۱ انجام شده است هنگامی که از پاسخ دهندگان در نظرسنجی خانوار خواسته شد تا حوزه‌های اصلی زندگی خود را که بیشتر تحت تأثیر COVID-۱۹ قرار گرفته است، شناسایی کنند، بیشترین مناطق گزارش شده درآمد و معیشت (۸۴٪)، غذا/تغذیه (۵۸٪)، آموزش (۴۰٪) بود (Roberts;‎ Roberts ۲۰۲۱).

یزدان‌پناه و همکاران (۲۰۲۱) مطالعه‌ای را در میان خانواده‌های روستایی برای تعیین میزان تاثیر کووید-۱۹ بر امنیت غذایی آنها انجام داده‌اند که نشان دهنده وضعیت بسیار ناامن غذایی در میان خانوارهای روستایی مورد مطالعه است. این مطالعه نشان می‌دهد که مهم‌ترین دارایی‌های تأثیرگذار بر امنیت غذایی خانوارهای روستایی تحت COVID-۱۹ به ترتیب دارایی‌های مالی، روانی، فیزیکی و دارایی‌های انسانی است (Yazdanpanah et al.‎ ۲۰۲۱).  نتایج نیازمند سیاست‌گذاری توسعه روستایی برای افزایش معیشت و امنیت غذایی در جوامع روستایی در طول همه‌گیری کووید-۱۹ و بعد از آن است.

11. بحث و نتیجه‌گیری:

شرایط جهان امروز فوریت تحول گسترده‌تر سیستم‌های غذایی مورد نیاز  که در حال حاضر در مرکز توجه جهانی است را اجتناب ناپذیر می‌کند. تمرکز براهداف توسعه پایدار(SDGs) بین نسلی و بررسی ارتباط بین تغییرات محیطی و امنیت غذایی و همچنین ارتباط و نیاز به در نظر گرفتن مدیریت منابع طبیعی، به ویژه آب، خاک و جنگل، و بحث‌های جاری در مورد تغییرات آب و هوایی برای درک مباحث امنیت غذایی ضروری است.‎ (Kang et al.‎ ۲۰۲۱) واقعیت‌های روزمره مردم محلی و نحوه واکنش و انطباق آنها با موقعیت‌های مشابه در موقعیت‌های جغرافیایی مختلف نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

تجربیات جهانی و نیازهای محلی باعث می‌شود که برای بازگشت به مسیر دستیابی به هدف ۲.۱ SDG، برای ایجاد اطمینان از دسترسی به غذای سالم، مقوی و کافی برای همه مردم در تمام طول سال  و تامین هدف SDG ۲.‎۲، یعنی ریشه کن کردن همه انواع سو تغذیه، بر مسیرهای تحول و انسجام سیاست که بیشتر در پرداختن به کنترل محرک‌های منفی اصلی که درافزایش اخیر گرسنگی و کندی پیشرفت به سمت کاهش انواع اشکال سو تغذیه موثر بوده اند، تمرکز کنیم.

در حالی که بیماری همه‌گیر ی کووید- ۱۹  و تأثیرات آن یک چالش عظیم برای جهان بوده است، اما اگر ما به اقدامات قاطع تر برای تغییر مسیر متعهد نشویم، ممکن است مواجه با وقایع ناخواسته بسیاری در آینده باشیم. همانطور که گزارش‌های جهانی نشان داده است (فائو ۲۰۱۷-۲۰۲۱)، مهمترین عوامل تهدید کننده امنیت غذایی و تغذیه با سایر سیستم‌ها از جمله سیستم‌های بهداشتی و زیست محیطی ارتباط داشته و دارای تأثیرات چرخه‌ای بر روی همدیگر هستند. این ارتباطات چرخه‌ای به هم پیوسته، به افزایش ناامنی غذایی و سو تغذیه کمک می‌کند و منجر به آسیب پذیری فعلی و آینده همه سیستم‌ها می‌شود. این پیش‌ران‌های‌های اصلی هر کدام خط سیر یا چرخه خاص خود را دارند که اطمینان از تداوم وقوع آنها را تضمین می‌کند و حتی می‌تواند در سال‌های آینده بدتر شود. بنابراین، برای ایجاد انعطاف پذیری در برابر تأثیرات منفی آنها بر امنیت غذایی و تغذیه، اقدامات جسورانه و گسترده‌تری در جهان و به خصوص کشورهای در حال توسعه که دارای ریسک بالای نا امنی غذایی هستند، لازم است. (FAO ۲۰۱۷) و (FAO ۲۰۲۱) .

راه حل خروج از بحران، در تحول در این سیستم‌های غذایی نهفته است و در واقع برای انجام این کار فعلاً شتابی در جهان وجود دارد. جهان متذکر شده است که نقش سیستم‌های غذایی در هدف ریشه کن کردن گرسنگی و سوتغذیه در انواع مختلف آن و اطمینان از این که همه از عهده تهیه یک رژیم غذایی سالم برمی‌آیند، اساسی هستند. اجلاس سیستم‌های غذایی سازمان ملل متحد ۲۰۲۱ مجموعه‌ای از اقدامات مشخص را ارائه می‌دهد که مردم از سراسر جهان می‌توانند برای حمایت از تحول در سیستم‌های غذایی جهان انجام دهند. به همین منظور، این گزارش شش مسیر را شناسایی کرده است که به تنهایی یا اغلب به صورت ترکیبی، به طور خاص تأثیرات منفی مهمترین عاملان افزایش گرسنگی اخیر و کند شدن پیشرفت را کاهش می‌دهد تا سو تغذیه را در انواع مختلف آن کاهش دهد. این موارد عبارتند از:

1. ادغام سیاست‌های بشردوستانه، توسعه و سازندگی صلح در مناطق درگیر تضاد و جنگ؛
2.  افزایش انعطاف پذیری آب و هوا در سیستم‌های غذایی؛
3.  تقویت مقاومت آسیب پذیرترین افراد در برابر ناملایمات اقتصادی؛
4.  مداخله در طول زنجیره‌های تأمین غذا برای کاهش هزینه غذاهای مغذی؛
5.  مقابله با فقر و نابرابری‌های ساختاری، و اطمینان از مداخلات حامی فقر فراگیر؛
6.  تقویت محیط غذایی و تغییر رفتار مصرف کننده برای ترویج الگوهای غذایی با تأثیرات مثبت بر سلامت انسان و محیط زیست.

چالش‌های پیچیده امنیت غذایی و تغذیه خواستار هم افزایی و انسجام بیشتر در تدوین و اجرای سیاست‌ها در بخش‌های مختلف است که توسط سرمایه‌گذاری‌های استراتژیک بیشتری از دو بخش دولتی و خصوصی پشتیبانی می‌شود، که این امرمهمی برای جلوگیری از نتایج نامطلوب است. این بدان معنی است که راه‌حل‌های مبتنی بر سیلو و مخازن مواد غذایی دیگر یک گزینه اثربخش نیستند. آنچه مورد نیاز است شبکه‌ی یکپارچه‌ای از سیاست‌ها، سرمایه گذاری‌ها و قانون‌گذاری است که در مسیرهای خاص تحول مورد نیاز در هر زمینه می‌بایست ساخته و پرداخته شوند که می‌تواند به طور خاص امنیت غذایی و چالش‌های تغذیه‌ای پیش رو را حل کند ‎ (FAO ۲۰۲۱).

تداوم نابرابری‌های اقتصادی اجتماعی و فقر یک مسئله اساسی است – مسئله‌ای که هر فرآیند تحول در سیستم‌های غذایی قادر به نادیده گرفتن آن نیست. "این امر نیاز به افراد آسیب پذیر و حاشیه نشین از لحاظ تاریخی را با دسترسی بیشتر به منابع تولیدی، فناوری و نوآوری برای تقویت آنها برای تبدیل شدن به عوامل تغییر به سمت سیستم‌های غذایی عادلانه و پایدار، افزایش می‌دهد. " تحول موفقیت‌آمیز سیستم‌های غذایی به سمت مقرون به صرفه بودن بیشتر رژیم‌های غذایی سالم برای همه، تولید پایدار و با بهبود انعطاف پذیری در برابر عوامل اصلی شناسایی شده، خواستار بهره برداری کامل از راه‌حل‌های برد-برد و مدیریت  دقیق آثار عوامل می‌شود. از این رو، پرداختن و کنترل عواملی که باعث افزایش هزینه غذاهای مغذی می‌شوند کافی نیست. نابرابری‌ها و درآمد پایین که بسیاری از افراد آسیب پذیر با آن روبرو هستند نیز باید خاتمه یابند.

باید دانست که همانند تمام تغییرات سیستماتیک، اقدامات انجام شده در شش مسیر تحول ارائه شده فوق الذکر منجر به برندگان و بازندگان خواهد شد. معرفی فن آوری‌ها و نوآوری‌های جدید نقش تسریع کننده‌های مهم در شبکه جامع سیاست‌ها، سرمایه‌گذاری‌ها و قانون‌گذاری‌ها و با هدف تغییر سیستم‌های غذایی برای افزایش مقرون به صرفه بودن رژیم‌های غذایی را ایفا می‌کنند.

با این وجود، لازم است حاکمیت غذایی کافی وجود داشته باشد تا اطمینان حاصل شود که کسی در دسترسی به این شتاب‌ها عقب نمانده و از نابرابری‌ها و شکاف‌های احتمالی جلوگیری می‌شود. در دسترس بودن به موقع داده‌ها و اطلاعات در سطح ملی، منطقه‌ای  و محلی نیز برای نظارت بر پیشرفت به سمت اهداف و هدف‌گذاری مداخلات در مواردی که بیشترین نیاز به آنها وجود دارد، حیاتی خواهد بود.

داشتن برآورد امنیت غذایی بر اساس مقیاس تجربه غذایی در سطح جغرافیایی تفکیک شده به سیاست‌گذاران و برنامه ریزان اجازه می‌دهد تا تصور کنند کدام استان‌ها یا مناطق و نواحی بیشترین نیاز به مداخلات را برای تضمین حق و امنیت غذای کافی دارند. علاوه بر این، داده‌های بیشتر و بهتر امکان انجام تجزیه و تحلیل وضعیت را فراهم می‌کند که بتواند ارزیابی‌های هدف گیری شده و متنوعی از محرک‌های اصلی منفی که تاثیر شکننده بر سیستم‌های غذایی داشته و منجر به نتایج ضعیف امنیت غذایی و تغذیه می‌شوند را شناسایی و کنترل کنند.

موضوع سیاست‌گذاری حوزه کلان امنیت غذایی در کشور نیازمند داشتن مرجع حکمرانی بالادست و آگاه از شواهد و با ظرفیت بالای تحلیل داده‌های چند بخشی و بکار گرفتن چشم انداز آمایش سرزمینی و دارای اختیارات مدیریت مداخله مرتبط با داده سنجی‌های حوزه خرد و تن سنجی‌های زیست شناسانه، برای طراحی  و هدایت اجرای سیاست‌های منسجم است.

در پایان باید برلزوم برخورداری از انسجام سیاست  (Policy coherence) در حکمرانی عمومی و حکمرانی غذا تاکید کرد.  انسجام سیاست  به صورت وضعیتی درک می‌شود که اجرای سیاست‌ها در یک زمینه باعث تضعیف سایر زمینه‌ها نمی‌شود و حتی در صورت امکان در سراسر سیستم  و بصورت هم افزاینده یکدیگر را تقویت می‌کنند - و همچنین شتاب دهنده‌های متقاطع، نقشی اساسی در به حداکثر رساندن منافع و به حداقل رساندن مضرات در نتیجه تحول دارند. این شرایط برای ایجاد شبکه چند بخشی سیاست‌های تحول آفرین، سرمایه گذاری‌ها و قوانینی که به راه‌حل‌های برنده تبدیل می‌شوند و به مدیریت تاثیرات کمک می‌کنند، حیاتی خواهد بود. رویکردهای سیستمی نیز مورد نیاز است، مانند رویکردهای فضایی- سرزمینی، رویکردهای اکوسیستم‌ها، سیستم‌های غذایی مردم بومی و مداخلات که به طور سیستمی شرایط بحران طولانی را برطرف می‌کند. کشور ما برای عبور از بحران‌ها و تامین حکمرانی امنیت غذایی، امنیت آب و امنیت سلامت نیازمند درک عمیق امنیت همبسته سیستمیک و ایجاد انسجام سیاستی است.

[۱] Scoping Review

[۲] Free perception

[۳] Scoping Review

[۴] Free perception

[۵] Veil of Ignorance

References

Alipour, Beytollah;‎ Abbasalizad Farhangi, Mahdieh;‎ Asghari, Somayye;‎ Amirkhizi, Farshad;‎ Dahri, Monireh;‎ Abedimanesh, Nasim et al.‎ (۲۰۱۶)‎: Child-specific food insecurity and its sociodemographic and nutritional determinants among Iranian schoolchildren.‎ In Ecology of Food and Nutrition ۵۵ (۳), pp.‎ ۲۳۱–۲۴۰.‎ DOI: ۱۰.‎۱۰۸۰/۰۳۶۷۰۲۴۴.‎۲۰۱۵.‎۱۱۲۹۳۲۴.‎

Ashley, John M.‎ (۲۰۱۶)‎: Food security in the developing world John M.‎ Ashley.‎ Amsterdam, Boston: Academic Press is an imprint of Elsevier.‎

Babar, Zahra;‎ Mirgani, Suzi (۲۰۱۴)‎: Food security in the Middle East.‎ London: Hurst.‎

Badri-Fariman, Mahtab;‎ Naeini, Amirmansour Alavi;‎ Mirzaei, Khadijeh;‎ Moeini, Ashraf;‎ Hosseini, Mostafa;‎ Bagheri, Seyedeh Elaheh;‎ Daneshi-Maskooni, Milad (۲۰۲۱)‎: Association between the food security status and dietary patterns with polycystic ovary syndrome (PCOS) in overweight and obese Iranian women: a case-control study.‎ In Journal of ovarian research ۱۴ (۱), p.‎ ۱۳۴.‎ DOI: ۱۰.‎۱۱۸۶/s۱۳۰۴۸-۰۲۱-۰۰۸۹۰-۱.‎

Behzadifar, Meysam;‎ Behzadifar, Masoud;‎ Abdi, Shadi;‎ Malekzadeh, Reza;‎ Arab Salmani, Masoumeh;‎ Ghoreishinia, Gholamreza et al.‎ (۲۰۱۶)‎: Prevalence of Food Insecurity in Iran: A Systematic Review and Meta-analysis.‎ In Archives of Iranian medicine ۱۹ (۴), pp.‎ ۲۸۸–۲۹۴.‎

CBD Strategy and Action Plan - Islamic Republic of Iran (English version).‎ Revised National Biodiversity Strategies and Action Plan (NBSAP۲) ۲۰۱۶-۲۰۳۰ (۲۰۱۶)‎.‎

CHENAL Camille, PAC/DAA: What have countries done to support young people in the COVID-۱۹ crisis?‎

Daneshi-Maskooni, Milad;‎ Shab-Bidar, Sakineh;‎ Badri-Fariman, Mahtab;‎ Aubi, Erfan;‎ Mohammadi, Younes;‎ Jafarnejad, Sadegh;‎ Djafarian, Kurosh (۲۰۱۷)‎: Questionnaire-based Prevalence of Food Insecurity in Iran: A Review Article.‎ In Iran J Public Health ۴۶ (۱۱), pp.‎ ۱۴۵۴–۱۴۶۴.‎ Available online at https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/۲۹۱۶۷۷۶۳.

Endashaw Workie;‎ Joby Mackolil;‎ Joan Nyika;‎ Sendhil Ramadas (۲۰۲۰)‎: Deciphering the impact of COVID-۱۹ pandemic on food security, agriculture, and livelihoods: A review of the evidence from developing countries.‎ In Current Research in Environmental Sustainability ۲, p.‎ ۱۰۰۰۱۴.‎ DOI: ۱۰.‎۱۰۱۶/j.crsust.‎۲۰۲۰.‎۱۰۰۰۱۴.‎

FAO (۲۰۱۷)‎: FAO Publications catalogue ۲۰۱۷.‎

FAO (۲۰۱۸)‎: Building climate resilience for food security and nutrition.‎ Rome: FAO ‪(The state of food security and nutrition in the world, ۲۰۱۸)‬.‎

FAO (۲۰۱۹)‎: Safeguarding against economic slowdowns and downturns.‎ Rome: FAO ‪(The state of food security and nutrition in the world, ۲۰۱۹)‬.‎

FAO (۲۰۲۰)‎: World Food and Agriculture - Statistical Yearbook: FAO.‎

FAO (۲۰۲۱)‎: The State of Food and Agriculture ۲۰۲۱: FAO.‎

GFRC (۲۰۲۰)‎: Global record on food crises (GRFC).‎ Available online at file:///C:/Users/Home/Downloads/global%۲۰record%۲۰on%۲۰food%۲۰crises.pdf, checked on ۳/۱۳/۲۰۲۲.‎

Kang, Yunhee;‎ Baidya, Anurima;‎ Aaron, Alec;‎ Wang, Jun;‎ Chan, Christabel;‎ Wetzler, Erica (۲۰۲۱)‎: Differences in the early impact of COVID-۱۹ on food security and livelihoods in rural and urban areas in the Asia Pacific Region.‎ In Global food security ۳۱, p.‎ ۱۰۰۵۸۰.‎ DOI: ۱۰.‎۱۰۱۶/j.gfs.‎۲۰۲۱.‎۱۰۰۵۸۰.‎

Mahdavi-Roshan, Marjan;‎ Vakilpour, Azin;‎ Mousavi, Seyed Mehdi;‎ Ashouri, Asieh (۲۰۲۱)‎: Dietary diversity and food security status among heart failure patients in the north of Iran.‎ In BMC nutrition ۷ (۱), p.‎ ۳۱.‎ DOI: ۱۰.‎۱۱۸۶/s۴۰۷۹۵-۰۲۱-۰۰۴۳۸-y.‎

Moradi, Sajjad;‎ Mirzababaei, Atieh;‎ Mohammadi, Hamed;‎ Moosavian, Seyedeh Parisa;‎ Arab, Arman;‎ Jannat, Behrooz;‎ Mirzaei, Khadijeh (۲۰۱۹)‎: Food insecurity and the risk of undernutrition complications among children and adolescents: A systematic review and meta-analysis.‎ In Nutrition ‪(Burbank, Los Angeles County, Calif.‎)‬ ۶۲, pp.‎ ۵۲–۶۰.‎ DOI: ۱۰.‎۱۰۱۶/j.nut.‎۲۰۱۸.‎۱۱.‎۰۲۹.‎

Okumu, Boscow;‎ Kehbila, Anderson Gwanyebit;‎ Osano, Philip (۲۰۲۱)‎: A review of water-forest-energy-food security nexus data and assessment of studies in East Africa.‎ In Current Research in Environmental Sustainability ۳, p.‎ ۱۰۰۰۴۵.‎ DOI: ۱۰.‎۱۰۱۶/j.crsust.‎۲۰۲۱.‎۱۰۰۰۴۵.‎

Roberts, Justine: COVID-۱۹-Impact-Summary-Report-CARE-Yemen-۲۷-September-۲۰۲۱.‎

Roberts, Justine (۲۰۲۱)‎: COVID-۱۹-Impact-Summary-Report-CARE-Yemen-۲۷-September-۲۰۲۱.‎

Shahraki, Soudabeh Hamedi;‎ Amirkhizi, Farshad;‎ Amirkhizi, Behzad;‎ Hamedi, Sousan (۲۰۱۶)‎: Household Food Insecurity Is Associated with Nutritional Status among Iranian Children.‎ In Ecology of Food and Nutrition ۵۵ (۵), pp.‎ ۴۷۳–۴۹۰.‎ DOI: ۱۰.‎۱۰۸۰/۰۳۶۷۰۲۴۴.‎۲۰۱۶.‎۱۲۱۲۷۱۰.‎

SHAKOORI, A.‎ (۲۰۰۵)‎: FOOD SECURITY AND THE ACCESS PROBLEM IN IRAN.‎ In NAMEH-YE OLUM-E EJTEMAI New (۲۴)‎, -.‎ Available online at https://www.sid.ir/En/Journal/ViewPaper.aspx?ID=۳۸۸۶۵.

Tutunchi, Helda;‎ Ebrahimi-Mameghani, Mehrangiz;‎ Asghari-Jafarabadi, Mohammad;‎ Farrin, Nazila;‎ Tabrizi, Sirous;‎ Vaghef-Mehrabany, Elnaz;‎ Ostadrahimi, Alireza (۲۰۲۰)‎: Is the modified household food security survey (HFSS) questionnaire a practical tool for screening food insecurity?‎ Evidence from northwest of Iran.‎ In BMC public health ۲۰ (۱), p.‎ ۸۸۳.‎ DOI: ۱۰.‎۱۱۸۶/s۱۲۸۸۹-۰۲۰-۰۹۰۱۴-۸.‎

Yazdanpanah, Masoud;‎ Tajeri Moghadam, Maryam;‎ Savari, Moslem;‎ Zobeidi, Tahereh;‎ Sieber, Stefan;‎ Löhr, Katharina (۲۰۲۱)‎: The Impact of Livelihood Assets on the Food Security of Farmers in Southern Iran during the COVID-۱۹ Pandemic.‎ In International journal of environmental research and public health ۱۸ (۱۰). DOI: ۱۰.‎۳۳۹۰/ijerph۱۸۱۰۵۳۱۰.‎

Zahra Babar, Suzi Mirgani (۲۰۱۴)‎: Food Security in the Middle East: Oxford Scholarship Online, checked on ۱۰.‎۱۰۹۳/acprof:oso/۹۷۸۰۱۹۹۳۶۱۷۸۶.‎۰۰۱.‎۰۰۰۱.‎

اخبار اقتصادی تسنیم (۷/۳۰/۱۳۹۸): چهار سال خودکفایی گندم به وابستگی تبدیل شد. تسنیم. Available online at https://www.tasnimnews.com/fa/news/۱۳۹۸/۰۷/۳۰/۲۱۲۳۸۲۵/۴-%D۸%B۳%D۸%A۷%D۹%.‎.‎.‎, checked on ۱۲/۱۶/۱۴۰۰.‎

فصلنامه علمی و ترویجی هسته ۲. Available online at https://aeoi.org.ir/portal/file/?‎۳۱۶۳۶۳/%D۹%۸۱%D۸%B۵%D۹%۸۴%D۹%۸۶%D۸%A۷%D.‎.‎.‎, checked on ۱/۳/۲۰۲۲.‎

مرکز تحقیقات استراتژیک: راهبرد شماره ۶۵.