برخی مفسران برای مبحث شعور و آگاهی جمادات، شواهدی قرآنی قائلند
به گزارش روابط عمومی و امور بین‌الملل فرهنگستان علوم پزشکی نشست شورای علمی فرهنگستان علوم پزشکی در تاریخ 30 خرداد 1403 با تلاوت آیه‌ای از قرآن کریم و مروری بر دو تفسیر از این آیه شریفه آغاز شد:
وْ أَنْزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴿۲۱﴾ اگر اين قرآن را بر كوهي نازل ميكرديم ميديدي كه در برابر آن خشوع ميكند و از خوف خدا ميشكافد! و اينها مثال‌هایي است كه براي مردم ميزنيم تا در آن بينديشند. (۲۱) سوره حشر 21
دکتر نیکنام عضو پیوسته فرهنگستان علوم پزشکی و رئیس گروه قرآن، عترت و سلامت پس از تلاوت این آیه و خواندن ترجمه فارسی آن، سخن خود را با اشاره به آیه‌ای دیگر از قرآن کریم ادامه داد:
وَلَمَّا جَاءَ مُوسَى لِمِيقَاتِنَا وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ قَالَ لَنْ تَرَانِي وَلَكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِي فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسَى صَعِقًا فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ ﴿۱۴۳﴾ و چون موسى به ميعاد ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت عرض كرد پروردگارا خود را به من بنماى تا بر تو بنگرم فرمود هرگز مرا نخواهى ديد ليكن به كوه بنگر پس اگر بر جاى خود قرار گرفت به زودى مرا خواهى ديد پس چون پروردگارش به كوه جلوه نمود آن را ريز ريز ساخت و موسى بيهوش بر زمين افتاد و چون به خود آمد گفت تو منزهى به درگاهت توبه كردم و من نخستين مؤمنانم (۱۴۳) سوره اعراف 143
دکتر نیکنام پس از خواندن این آیه از سوره اعراف که در ایام حج و موسم عرفه بیشتر موردتوجه مسلمانان است با اشاره به ارتباط میان مضمون دو آیه فوق تاکید کرد: آیه 21 سوره شریفه حشر از جمله آیات قرآن است که خود در باره قرآن سخن می‌گوید ضمنا آیات 142 و 143 سوره مبارکه اعراف و ماجرای رفتن حضرت موسی علیه السلام به کوه طور به دستور خدا و گفتگویی که پس از آن موسی کلیم الله با خدا داشت را به ذهن متبادر می‌کند. در آیه 143 سوره اعراف این امر بیان شده است که خدا در پاسخ به درخواست حضرت موسی ع برای رویت جمال الهی، ابتدا بر کوه جلوه نمود و چون کوه را طاقت رویت جلوه حق نبود از هم فروپاشید و موسی ع نیز از هوش رفت. حضرت موسی ع پس از به هوش آمدن از بابت درخواست خویش توبه نمود و گفت من نخستین مومنانم.
رئیس گروه قرآن، عترت و سلامت در ادامه افزود: قرآن برای هدایت مردم از شیوه های مختلفی همچون تشبیه و تمثیل وبیان تاریخ در قالب قصص قرآنی استفاده می‌کند. در سوره شریفه یوسف می‌خوانیم که ما داستان‌هایی را برای هدایت مردم بیان می‌کنیم: "نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَيْنا إِلَيْكَ هذَا الْقُرْآنَ وَ إِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِينَ" ما با اين قرآن كه به تو وحى كرديم بهترين داستان را بر تو بازگو مى‌كنيم، در حالى كه تو پيش از آن، از بى‌خبران بودى (سوره یوسف آیه 3) و یا در سوره شریفه کهف ذکرشده است که ما در این قرآن برای مردم از هرچیزی که برای سعادت آنها ضرورت دارد مصادیقی را بیان کردیم "وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِي هذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ..." والبتّه ما در اين قرآن از هر مثلى براى مردم متنوّع بيان كرديم..."(سوره کهف آیه 54). آیه مورد بحث، یعنی 21 سوره حشر از تمثیلات قرآن است.
دکتر نیکنام افزود: در روایات آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه هدی علیهم السلام به افرادی که برای بیماری جسمی و روحی به آنها مراجعه می‌کردند توصیه می‌کردند آیات 21 تا 24 سوره حشر را بخوانند. یکی از علل این توصیه؛ احتمالاً وجه خاص این آیات ذکر 18 نام از 100 نام خدا یا اسمائ الهی در کنار همدیگر است که در جای دیگری از قرآن، نظیر آن به چشم نمی‌خورد.
وی ادامه داد: در باره این آیات دو دیدگاه تفسیری وجود دارد. اول اینکه تمثیلی است برای اینکه انسانها دقت کنند در این امر که اگر آیات قرآن بر کوه نازل می‌شد، کوه با آن عظمت و صلابت در هم می‌شکست و خاشع می‌گردید، پس چگونه است که انسانها در مقابل آن خاشع نمی‌گردند و تغییری در حال آنها ایجاد نمی‌شود؟ دیدگاه تفسیری دوم این است که باید دریابیم همه موجودات این جهان از جمله کوهها برای خود نوعی درک و شعور دارند. این امر یک واقعیت است و دیگر جنبه مثالی ندارد و ازین روست که اگر قرآن بر کوه واجد درک و شعور نازل شود کوه متلاشی خواهد شد. گواه دیگر این دیدگاه آیه 74 سوره بقره است که در آن موضوع شعور و ادراک سنگ‌ها به صراحت بیان شده است؛
ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿۷۴﴾
پس با این معجزه باز چنان سخت دل شدید، که دل‌هایتان چون سنگ یا سخت‌تر از آن شد، چه آنکه از پاره‌ای سنگ‌ها نهرها بجوشد و برخی دیگر از سنگ‌ها بشکافد و آب از آن بیرون آید و پاره‌ای از ترس خدا فرود آیند و (ای سنگدلان بترسید که) خدا از کردار شما غافل نیست. (۷۴)
دکتر نیکنام در پایان اظهار داشت: در این آیه نیز می‌بینیم که قرآن تصریح می‌کند که سنگ‌ها از خوف خدا به زیر می‌افتند و فرود می‌آیند که تاکید بر این نکته است که شعور و ادراک در اشکال مختلف در همه ذرات عالم وجود دارد. جلسه شورای علمی پس از این مبحث قرآنی که توسط دکتر نیکنام ارائه شد وارد مباحث معمول خود شد.
