نقش داروساز در داروخانه
رئیس گروه علوم دارویی فرهنگستان
وفق اسناد، آیین نامه‌ها و دستورالعمل‌هاي بالادستی و براساس قوانین و مقررات مربوطه، وظایفی از سوي نظام سلامت بر عهده داروسازان در سطح اول خدمات دارویی گذارده شده است که به مواردي از قبیل کنترل و تطبیق داروهاي تحویلی به بیمار با نسخه پزشک، هماهنگی با پزشک معالج در صورت نیاز به هرگونه تغییر در داروي تجویزي، کنترل نسخ از منظر تداخلات، عوارض و ناسازگاري‌هاي فیزیکوشیمیایی و بیولوژیکی داروهاي تجویزي، نظارت بر شرایط و نحوه نگهداري و انبارش استاندارد داروها، ارائه مشاوره‌هاي دارویی و پاسخگویی به سوالات دارویی بیمار و تیم درمان، ایفاي نقش به عنوان عضوي از تیم سلامت در برنامه پزشک خانواده، مشارکت در برنامه‌هاي اصلاح سبک زندگی و ارتقاي سلامت جامعه، مشارکت در برنامه‌هاي غربالگري و شناسایی و ارجاع بیماران به پزشک، پایش برنامه درمان دارویی بیماران مبتلا به بیماري‌هاي مزمن با هدف افزایش تبعیت دارویی بیمار و موفقیت درمان، آموزش بیماران و ارتقاي سطح سواد دارویی و سواد سلامت آنها، و در نهایت ارتقاي کیفیت زندگی بیماران، می‌توان اشاره نمود.
این در حالی است که در کشورهاي پیشرو و براساس توصیه‌هاي سازمان جهانی بهداشت، ویژگی‌هاي علمی حرفه‌اي با عنوان داروساز 7 ستاره و داروساز 10 ستاره، از بیش از دو دهه پیش تعریف و پیشنهاد شده است که همگی به نوعی تاکید بر جایگاه موثر داروساز در نظام‌هاي سلامت دنیا می‌باشد.
نگاهی گذرا به آمارهاي حیرت‌انگیز و تاسف بار در میزان خطاهاي دارویی و یا تبعات و عواقبِ عدم توجه لازم به عوارض داروها، خود مبّین نقش و تاثیر بی‌بدیلی است که حضور داروساز در تیم درمان می‌تواند داشته باشد. گزارش سال 2023 میلادی در کشور آمریکا حاکی از بروز بیش از 7 میلیون خطاي دارویی با هزینه‌اي بالغ بر 40 میلیارد دلار در سال می‌باشد. همچنین، براساس آمار موجود از کشورهاي مختلف دنیا، سالانه بیش از صدها هزار مورد مرگ، و میلیونها مورد پذیرش بیمارستانی و مراجعه به بخش اورژانس بیمارستان‌ها در نتیجه واکنش‌هاي نامطلوب دارویی گزارش شده است. این در حالی است که تا 70 درصد موارد واکنش‌هاي نامطلوب دارویی، قابل پیش بینی و پیشگیري می‌باشند. با این همه، مایه تاسف است که بعضاً برنامه‌هاي نظام سلامت کشورمان با تضعیف و حتی نادیده‌گرفتن کامل داروساز، طراحی و اجرا می‌گردند. این امر، بی شک مسئولیت قانونی، شرعی، انسانی، اخلاقی و حرفه‌اي ما و تمامی دست اندرکاران نظام سلامت را براي اصلاح فرایندهاي مذکور و اداي وظیفه و جبران مافات دوچندان می‌نماید. در همین رابطه، درخصوص حضور و نقش داروسازان در شبکه‌هاي بهداشت کشور براساس بررسی‌هاي انجام شده، نکاتی چند به شرح ذیل به استحضار می‌رسد:
همان‌گونه که مستحضر هستید، شبکه‌هاي بهداشت و درمان زیرمجموعه معاونت‌هاي بهداشتی دانشگاه‌هاي علوم پزشکی می‌باشند که مراکز جامع خدمات سلامت، پایگاه‌هاي بهداشت و خانه‌هاي بهداشت نیز تحت نظر این معاونت‌ها می‌باشند. در پایگاه‌هاي سلامت روستایی و پایگاه‌هاي سلامت شهري، مراقبان سلامت حضور دارند و به ارائه خدمت می‌پردازند و برخی مکمّل‌ها و داروها را در اختیار مردم قرار می‌دهند. در چارت آنها داروخانه و داروساز وجود ندارد. بهورزها در خانه‌هاي بهداشت در روستاها مستقر بوده و ارائه‌دهنده خدمات هستند که می‌توانند حدود 60 قلم دارو (با احتساب واحد و شکل دارویی) را تجویز نماید که شامل مکمّل‌ها و استامینوفن و ... می‌باشد.
علاوه بر خانه‌هاي بهداشت، در چارت سازمانی مراکز جامع خدمات سلامت شهري در شهرهاي زیر 20000 نفر جمعیت، داروخانه دیده شده است که با وجود امکان عرضه 436 قلم دارو، لزوماً با حضور دکتر داروساز اداره نمی‌شود. این لیست مشتمل بر داروهایی نظیر آلندرونات، آسیکلوویر، آلوپورینول، آلپرازولام، آمیتریپتیلین، آملودیپین، بیزاکودیل، بیسموت ساب سیترات، بوسپیرون، کاربامازپین، کارودیلول، سیپروفلوکساسین، کوتریموکسازول، دیکلوفناك، دیگوکسین، ارگوتامین سی، فیناستراید، کتوکونازول، لیتیوم، ریسپریدون، وارفاین، والپروات سدیم و بسیاري داروهاي دیگر می‌باشد که داراي نکات احتیاط و هشدارهاي جدي از منظر عوارض و تداخلات دارویی یا شرایط مصرف خاص و قابل توصیه به بیمار می‌باشند. علاوه بر این، درخصوص بیماران دیابتی، فشار خون بالا، اعصاب و روان، و قلبی–عروقی درصورتی که داروهایشان ابتدا توسط متخصص تجویز شده باشد، پزشک عمومی مرکز خدمات جامع می‌تواند با قید عبارت "ادامه تمدید درمان" در نسخه، نسبت به تکرار تجویز آنها اقدام و داروخانه طرف قرارداد که الزاماً واجد داروساز نمی باشد موظف به تحویل آنها می‌باشد.
نکته مهم دیگر این است که درصورتی که داروخانه‌هاي خصوصی تمایل به انعقاد قرارداد همکاري با مرکز خدمات سلامت نداشته باشند، مرکز بهداشت شهرستان موظف به راه اندازي داروخانه در مرکز خدمت سلامت است که متأسفانه در دستورالعمل مربوطه هیچگونه الزامی به حضور داروساز در این داروخانه ها نیز نشده است. در این داروخانه هاي دولتی، ارائه خدمات توسط فردي به عنوان "دارویار" انجام می گیرد و در صورت عدم وجود دارویار می توانند از بهیار، پرستار یا ماما براي این منظور استفاده نمایند!
با توجه به اینکه براساس قوانین موجود در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان غذا و دارو مصوب 1334 ، عرضه و ارائه هر نوع دارویی صرفاً در صورت حضور دکتر داروساز در داروخانه، مجاز می باشد، لذا عملکرد فعلی برخی مراکز جامع خدمات سلامت شهري که داراي داروخانه و فاقد حضور دکتر داروساز می باشند، براساس قوانین فوق غیرمجاز بوده و مستلزم اصلاح می باشد. لذا با توجه به موارد پیشگفت در مقدمه این مرقومه درخصوص اهمیت حضور داروساز در کنار تیم مراقبت از بیمار و ارائه خدمات سطح یک، بطور جدي توصیه می گردد که حداقل در مراکز جامع خدمات سلامت شهري که مقرر گردیده بیش از 400 قلم دارو به بیماران ارائه گردد، حضور دکتر داروساز الزامی باشد. بنظر می رسد که در اجراي برنامه هاي مذکور، نظام سلامت، بدلیل کمبود منابع و اجتناب از هزینه براي استخدام داروسازان به عنوان خبرگان ارائه دهنده مشاوره هاي دارویی، اصل صیانت از سلامت عمومی مردم در شهرهاي زیر 20000 نفر را با خدشه مواجه نموده است. حتی یک نگاه گذرا به داروهاي موجود در فهرست 436 قلمی و سایر داروهاي داراي پتانسیل تجویز و مصرف در این داروخانه ها، مهر تاییدي بر ضرورت توجه ویژه بر این موضوع می باشد.
در پایان پیشنهاد می‌شود؛ از پتانسیل‌هاي موجود شامل طرح نیروي انسانی و سربازان وظیفه جهت تامین داروساز مورد نیاز در شبکه استفاده گردد.
گروه علوم دارویی فرهنگستان علوم پزشکی، مراتب نگرانی و هشدار جدي خود را نسبت به حذف داروساز از برنامه‌هاي مذکور اعلام و از آن مقام محترم و روشن‌بین استدعا دارد تا درخواست اصلاح فرایند مذکور را به مقام محترم وزیر و معاون محترم بهداشت وزارت متبوع منعکس فرمایند .
گفتنی است محتوای این مقاله طی نامه‌ای از طرف ریاست محترم فرهنگستان علوم پزشکی برای وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی (دکتر عین الهی) ارسال شد.
